नेपालको एकीकरण र राष्ट्रिय एकता

पृथ्वीनारायण शाह नेपालको एकीकरणका अभियन्ता हुन्। त्यसकारण नेपालको एकीकरणको पृष्ठभूमिको सन्दर्भमा पृथ्वीनारायण शाहको आदर्श र मर्यादाका सम्बन्धमा विवेचना गर्न अत्यावश्यक छ। यसैगरी पृथ्वीनारायण शाहको आदर्श र मर्यादाका सम्बन्धमा चर्चा गर्दा उनका क्रियाकलापहरूको विश्लेषणात्मक विवेचना गर्न आवश्यक हुन्छ। यस सन्दर्भमा राज्यविस्तार, दिग्विजय र एकीकरणका सम्बन्धमा राम्ररी स्पष्ट हुनुपर्दछ। कुनै एउटा स्वतन्त्र राज्यले अर्को स्वतन्त्र राज्यलाई जितेर त्यसको अस्तित्व आफूमा विलीन गराएको छ भने त्यो कार्य राज्यविस्तार हुन्छ।
यसैगरी चारै दिशाका राज्यहरू जित्यो भने त्यो कार्य दिग्विजय हुन्छ तर यसविपरीत कुनै विशाल राज्य अनेक खण्डमा टुक्रिई यसरी टुक्रिएका राज्यहरूमध्ये एउटा राज्यले नेतृत्व लिई ती राज्यहरूलाई पुनः एकताको सूत्रमा आबद्ध गराई अघिकै जस्तो विशाल बनाएको छ भने त्यो कार्य राज्यविस्तार वा दिग्विजय नभई एकीकरण हुन्छ भन्ने विश्वव्यापी सर्वमान्य सिद्धान्त छ। पृथ्वीनारायण शाहको समयमा नेपाल चौवन्न टुक्रामा विभाजित थियो । अतः नेपालको इतिहास नजानेका र एकीकरणसम्बन्धी विश्वव्यापी सर्वमान्य सिद्धान्त नजानेका व्यक्तिहरूले पृथ्वीनारायण शाहको क्रियाकलापलाई राज्यविस्तार र दिग्विजय ठान्दछन् । अतः यस सन्दर्भमा नेपालको इतिहासको जानकारी हुन अत्यावश्यक छ।
भारतका गुप्त सम्राट् समुद्र गुप्तको प्रयाग अभिलेखमा असाम र कुमाउँबीचको भूभागलाई नेपाल भनेको छ। हिमवत्खण्ड पुराणमा पूर्वमा कोसी प्रदेश, पश्चिममा गण्डकी प्रदेश, उत्तरमा गोसाईकुण्डदेखि माथिको नीलकण्ठ हिमाल र दखिनमा पश्चिमी चम्पारण स्थित नटेश्वरको बीचको भूभागलाई देवभूमि नेपाल भनेको छ।
यसमा कर्णाली प्रदेशको उल्लेख पाइँदैन तर मानदेवको चाँगुनारायणको अभिलेखमा गण्डकी पारीको मल्लपुरीको उल्लेख छ । मल्लपुरीलाई कर्णाली प्रदेशमा अवस्थित सामन्त राज्य मानिएको छ। लिच्छविकालमा पूर्व-पश्चिमका सामन्त शासकहरूले केन्द्रको अधिनमा रहेर शासन गर्दथे।
केन्द्रीय सत्ता कमजोर भयो भने पूर्व-पश्चिमका ती सामन्तहरू स्वतन्त्र हुन कोसिस गर्दथे। मानदेवले पूर्व कोसी प्रदेश र पश्चिम कर्णाली प्रदेशका सामन्त शासकहरूलाई आफ्नो अधीनमा राखेर राज्य गरेको वर्णन उनको चाँगुनारायणको अभिलेखबाट थाहा पाइन्छ। यसबाट लिच्छविकालमा पनि नेपाल अहिलेजत्तिकै विशाल रहेको स्पष्ट हुन्छ।
कर्णाली प्रदेशको मल्लपुरीको पतन भएपछि पूर्वमध्यकालमा यस क्षेत्रमा सपादलक्षखस देशको विकास भयो। त्यस सपादलक्षखस देश टुक्रिएर कर्णाली प्रदेशमा बाइस ओटा राज्य विकास भए, जसलाई बाइसे राज्य भनिन्छ। यसैगरी गण्डकी प्रदेशमा चौबिस ओटा राज्य विकास भए, जसलाई चौबिसे राज्य भनिन्छ । गोरखा र मुस्ताङको गणना भने चौबिसे राज्यमा गरेको पाइँदैन।
पूर्वमध्यकालमा नेपाल उपत्यका ज्यादै जर्जर भइसकेको थियो । द्वैराज्य पद्धति हुनाले शासकहरू एकआपसमा मिल्दैनथे। त्यसकारण एउटा समूहले अर्को समूहलाई दमन गर्न एकथरीले जुम्लाका खसलाई र एकथरीले सिम्रौनगढका डोयहरूलाई झिकाउँथे। यसरी नेपाल उपत्यकामा राजनीतिक स्थिरता थिएन। गयासुद्दिन तुगलकको आक्रमणबाट सिम्रौनगढ ध्वस्त भएपछि त्यहा“का राजा हरिसिंह देव पहाडतिर लागेका थिए तर बीच बाटोमा नै उनको मृत्यु भयो । उनका रानी र छोरा भने आफ्ना माइती-मावली भक्तपुर दरबारमा शरण लिन आइपुगे।
त्यस समयमा मधेसबाट थुप्रै जातिका मानिस नेपाल उपत्यकामा आएका थिए । त्यसपछि डोलाजीका रूपमा नेपाल भित्रिएका जयस्थिति मल्लले थिति बाँधेर नेपाललाई व्यवस्थित बनाए । राजनीतिमा केही स्थिरता आएपछि जयस्थिति मल्लका नाति यक्ष मल्लले पूर्वमा बंगाल, पश्चिममा गोरखा-पाल्पा, उत्तरमा सात दिनको बाटो र दखिनमा गंगासम्मको भूभागमा शासन गरेका थिए।
सिम्रौनगढ राज्यको सीमाना दखिनमा गंगासम्म फैलिएको थियो । सिम्रौनगढको पतन भएपछि त्यस क्षेत्रमा स-साना जमिनदारीबाहेक ठूला राज्यहरू भएनन्। सिम्रौनगढका राजा हरिसिंह देवकी रानी आफ्नो माइती भक्तपुर दरबारमा शरण लिन आएको र सिम्रौनगढक्षेत्रबाट नै जयस्थिति मल्ल नेपाल भित्रिएको हुँदा त्यस ताका दखिनमा गंगासम्म नेपालको वर्चस्व कायम हुनु स्वाभाविक थियो । यसैगरी कुचविहारस“ग नेपाल उपत्यकाका राजाहरूको वैवाहिक सम्बन्ध थियो। त्यसकारण यक्ष मल्लले पूर्वमा बंगालको सीमानासम्म शासन गरेको कुरा पनि स्वाभाविक नै छ तर यक्ष मल्लका छोराहरूकै समयमा नेपाल उपत्यका तीन टुक्रामा विभाजित भयो।
त्यसपछि पाल्पाली राजा मुकुन्द सेनले नेपालको कछाडैकछाड सम्पूर्ण तराई तथा पूर्वी पहाड समेत टिष्टासम्म राज्य कायम गरेका थिए । पाल्पाली सेन राजाहरूले हिन्दुपतिको उपाधि धारण गरेका थिए। अतः टिष्टासम्मको राज्यलाई हिन्दुपतिको देश भनिन्थ्यो तर मुकुन्द सेनकै जीवनकालमा उनका छोरा र भतिजाहरूले राज्यलाई बाँडचुँड गरेर खाएको हुनाले उक्त विशाल सेनराज्य दिगो हुन सकेन। यसरी पृथ्वीनारायण शाहको समयभन्दा अघि नै पाल्पाली राजा मुकुन्द सेनले नेपालको सम्पूर्ण पूर्वी पहाड तथा मधेश जितिसकेका थिए।
पृथ्वीनारायण शाहको समयताका अघि नेपाल तराईमा विकसित मिथिला र कपिलवस्तुको प्राचीन गौरवगाथा लोप भइसकेको थियो । सिम्रौनगढको पतन भइसकेको थियो। थारू राजा दंगी शरणको कथा मात्र बाँकी थियो। त्यसकारण त्यसबेला नेपाल तराईमा कुनै स्वतन्त्र राज्य थिएनन् । केवल जमिनदारी मात्र थिए। अहिलेको नारायणीदेखि पश्चिम र राप्तीदेखि पूर्वको सम्पूर्ण तराई भाग पाल्पा राज्यअन्तर्गतका प्रगन्ना थिए। दाङ र बाँके सल्यान राज्य अन्तर्गतका प्रगन्ना थिए।
तुलसीपुरको पाटनदेवी र गोन्डासम्म सल्यान राज्यको पहुँच थियो । कालान्तरमा दाङको पूर्वी भाग छिल्लिराज्यअन्तर्गत पर्न गयो। सुर्खेतचाहिँ दुल्लु र दैलेख राज्यअन्तर्गत पर्दथ्यो। बर्दिया अछाम राज्यको र कैलाली-कञ्चनपुरचाहिँ डोटी राज्यअन्तर्गतका प्रगन्ना थिए। अघि पश्चिमी चम्पारणको नटेश्वरसम्म नेपालको सीमाना थियो। कालान्तरमा सोमेश्वरगढीदेखि माथिको चितवन प्रगन्नासम्म मात्र तनहुँ राज्य सीमित रहन गयो। बारा, पर्सादेखि धनुषासम्मको सम्पूर्ण तराई मकवानपुर राज्यअन्तर्गतका प्रगन्ना थिए। महोत्तरी र सप्तरी चौदण्डी राज्यअन्तर्गतका प्रगन्ना थिए। कोशीपूर्वका मोरङ र झापा विजयपुर राज्यअन्तर्गतका प्रगन्ना थिए। त्यसबेलाका राज्यहरूको भोग अधिकारले यही कुरा भन्दछ।
पृथ्वीनारायण शाहको समयमा नेपाल चौबीस टुक्रामा विभाजित थियो भन्ने कुरा यसअघि नै उल्लेख भइसकेको छ। त्यसबेला भारतमा मुसलमानी साम्राज्यको पतन भएर अंग्रेजी साम्राज्य स्थापना हुन लागेको थियो। नेपाल उपत्यकामा इसार्ई पादरीहरू आएर बसिसकेका थिए। तिनीहरूले नेपालीहरूलाई पनि इसार्ई बनाएका थिए। नेपालका राजाहरू एकआपसमा मिल्दैनथे। त्यसबेलाका राजाहरूमा काठमाडौंका राजा जयप्रकाश मल्ल, पर्वतका राजा कीर्तिबम मल्ल र विजयपुरका मन्त्री बुद्धिकर्ण राई र काठमाडौंका उमरा परशुराम थापा महत्वाकांक्षी थिए।
पृथ्वीनारायण शाहलाई काठमाडौं बोलाएर जयप्रकाश मल्ललाई काबु गर्ने र पृथ्वीनारायण शाह पूर्वतिर बढ्दा कीर्तिबम मल्ललाई उठाएर गोरखा कब्जा गरी पृथ्वीनारायण शाहलाई परास्त गरी आफू हर्ताकर्ता बन्ने दाउ परशुराम थापाले रचेका थिए तर पृथ्वीनारायण शाहले उनको षड्यन्त्र असफल बनाइदिए। जयप्रकाश मल्लले आफ्नो सहयोगका लागि अंग्रेजलाई गुहारेका थिए।
अंग्रेजले त्यही मौका खोजिरहेका थिए तर पृथ्वीनारायण शाहले अंग्रेज र मुसलमानलाई सिन्धुलीगढीबाट माथि आउन दिएनन्। यदि अंग्रेज नेपालमा आउन पाएको भए त्यही बेला नै नेपाल अंग्रेजको उपनिवेश भइसक्ने थियो। अंग्रेजहरूले हरिद्वारदेखि कलकत्ताको दिनाजपुरसम्म व्यापारी कोठी खोलेका थिए। नागा जोगीहरू अंग्रेजका ती व्यापारी कोठीहरूमा लुटपाट मच्चाएर नेपालको जंगलमा आएर लुक्थे। जयप्रकाश मल्लले ती नागा जोगीहरूलाई पनि गुहारेका थिए तर तिनलाई पनि पृथ्वीनारायण शाहले साँगा भन्ज्याङबाट भित्र आउन दिएनन्।
विजयपुर र चौदण्डी राज्यमा राजा सेन र मन्त्रीचाहिँ राई-लिम्बू हुने परम्परा थियो। त्यही परम्परा अनुसार बुद्धिकर्र्ण राई विजयपुर राज्यका मन्त्री भएका थिए। बुद्धिकर्ण राईले सिक्किमे सेनालाई ल्याएर विजयपुरका राजा कामदत्तराज सेनलाई मारेर विनाराजाको विजयपुर राज्यमा आफैं हर्ताकर्ता भई उम्दा खालको हात्ती चढेर मोजमज्जामा लागेका थिए। त्यही मौका छोपेर सिक्किमले टिस्टा र मेची तरेर मधेसमा कनकाई र पहाडमा तमोरसम्म नेपालको भूमि कब्जा गरे। यसरी आधा राज्य दुश्मनलाई सुम्पेर राजा मार्ने राष्ट्रघाती बुद्धिकर्ण राईलाई के दर्जा दिने हो? यसको कुनै चर्चा गरि“दैन तर जनताको जनधनको सुरक्षाका लागि धर्म भाक्ने पृथ्वीनारायण शाहलाई भने कुरै नबुझी कनै बर्बर र उनको कार्यलाई खुनी हमलाका रूपमा बढाइ“चढाइ“ गरेर विरोध गरिन्छ। यो ठूलो गल्ती र भूल हो।
पृथ्वीनारायण शाहले चौदण्डी राज्य जितेपछि त्यहाँका राजा कर्ण सेन भागेर विजयपुर पुगे। बुद्धिकर्ण राईले उनलाई विजयपुरको राजा बनाए। बुद्धिकर्ण राई र कर्ण सेनले अंग्रेजलाई गुहारेर आफ्नो गुमेको चौदण्डी राज्य उकास्ने योजना बनाएका थिए तर उनको योजना सफल हुन सकेन। सिक्किमे सेनाको दबदबा र बुद्धिकर्ण राईको मोजमज्जाबाट पिल्सिएका लिम्बूवानका साधारण राई-लिम्बूहरू ज्यादै शोषित र पीडित थिए। अतः पृथ्वीनारायण शाहले विजयपुर जितेपछि चंथापुसम्मका राई-लिम्बूहरू पृथ्वीनारायण शाहको शरणमा पर्न आए। बुद्धिकर्ण राई र सिक्किमे सेनाका मतियार राई-लिम्बूहरू भने सिक्किमतिर भागे।
यसरी आफ्नो देश छोडेर गएका राई-लिम्बूहरूलाई पृथ्वीनारायण शाहले स्वदेशमा बोलाएर उनीहरूको अघिदेखि चलिआएको थिति परम्परा, जग्गाजमिनको भोगचलन र हकअधिकार थामिदिएका थिए। पृथ्वीनारायण शाहले वि.सं. १८३१ साउनमा सुन राई, कुसु राई र श्रीजंग राईलाई लेखेको पत्रबाट यो कुरा थाहा पाइन्छ। उक्त पत्रमा पृथ्वीनारायण शाहले लिम्बूवान्का राई-लिम्बूहरूलाई आ-आफ्नो क्षेत्रमा पहिलेदेखि चलिआएको हकअधिकार भोग गरेर बस्नु, तिमीहरूको जिउधन र हकअधिकारको रक्षा मैले गर्नेछु, मैले तिमीहरूको जिउधनको सुरक्षा गर्न सकिन भने मैले पुजिआएको देवताले हाम्रो राजकाज नाश गरोस् भनेर जनताको सुखसुविधाका लागि धर्म भाकेका छन्।
यसरी पृथ्वीनारायण शाहले शासकको नभएर एउटा कुशल नेता तथा संरक्षकको दायित्व वहन गरेका छन्।भक्तपुरका राजा रणजित मल्ल पृथ्वीनारायण शाहका मीतबा र काठमाडौंका राजा जयप्रकाश मल्लचाहिँ उनका मीत थिए। पृथ्वीनारायण शाहले यी राजाहरूलाई राजोचित सम्मान गरेका छन्। पृथ्वीनारायण शाहले रणजित मल्ललाई ससम्मान बनेपामा गएर बस्न आग्रह गरेका थिए तर उनले काशीबास जान चाहे।
पृथ्वीनारायण शाहले जितेपछि हीनताबोध गरेर रणजित मल्ल काशीबास गएका होइनन्। काशीबास जाने उनको आफ्नै आन्तरिक पीडा थियो। रणजित मल्लका पटरानीहरूपट्टि कुनै सन्तान थिएनन्। उनले दरबार बाहिर कोठी थापेर अनेक रानीहरू राखेका थिए। त्यसमध्ये आफूले मन पराएका रानीपट्टिका छोरालाई रणजित मल्लले आफ्नो उत्तराधिकारी युवराज घोषणा गरेका थिए तर अरू रानीपट्टिका छोराहरूले उनको मन परेको छोरालाई मारिदिए।
यही आन्तरिक पीडाले दुःखित भएर रणजित मल्ल काशीबास गएका हुन्। पृथ्वीनारायण शाहले आफ्ना मीत जयप्रकाश मल्लको राजकीय सम्मानका साथ अन्त्येष्टि कर्म गराएका थिए। अहिलेसम्म पनि नेपाल सरकारको गुठी संस्थानबाट जयप्रकाश मल्लको श्राद्ध गरिरहेको छ । यसरी विजित राजाहरूप्रति पृथ्वीनारायण शाहको कुनै दुराग्रह थिएन।
त्यसबेला नेपाल उपत्यकाका राजाहरू रसरंग, रमाइलो र भोगविलासमा चुर्लुम्म डुबेका थिए। काठमाडौंका राजा प्रताप मल्लको एउटा चरित्रबाट यो कुरा राम्ररी सिद्ध हुन्छ। प्रताप मल्लले लक्षयोनि भेदन गर्ने लक्ष्य राखेका थिए। यसै सिलसिलामा तीन हजार महिलासँग सम्भोग गरेपछि एक बालास्त्रीसँग सम्भोग गर्दा ती बालास्त्रीको मृत्यु भएको थियो। अतः प्रताप मल्लले लक्षयोनि भेदन गर्ने आफ्नो लक्ष्य पूर्ति गर्दा कति कन्याहरूको कुमारित्व नाश भएको होला ? कति महिलाहरूको सतित्वनाश भएको होला ? त्यसबेलाको काठमाडौंको जनसंख्यामा कहा कहा बाट एक लाख महिलाको आपूर्ति गरिएको होला?
यसका विपरीत रागतान र रसरंगमा लाग्नुहुँदैन भन्ने पृथ्वीनारायण शाहको महान् आदर्श थियो।अब कहाँ गएर कसले इतिहास बंग्याए भन्ने कुरा राम्ररी बुझ्नुपर्दछ। पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल आएका इसार्ई पादरी तथा तिनले इसार्ई बनाएका नेपालीहरूलाई देशनिकाला गरिदिएका थिए। यसरी नेपालबाट निष्कासित इसार्ई पादरी तथा तिनले इसार्ई बनाएका नेपालीहरू बेतिया र दार्जिलिङमा बस्न गए। ती इसार्ई पादरीहरूले पृथ्वीनारायण शाहलाई बर्बर, आततायी र उनको एकीकरणको अभियानलाई खुनी हमला भनेर विश्वव्यापी रूपमा हल्ला मच्चाए।
कीर्तिपुरे जनताको सत्र धार्नि नाक काटिदिए भने । कीर्तिपुरका मानिसको नाक नकाटिएको होइन, कीर्तिपुरका केही मानिसको नाक काटिएको हो। पृथ्वीनारायण शाहका दरबारिया कवि ललितवल्लभ अज्र्यालले रचेको भक्तविजय काव्यमा पनि काश्चन अर्थात् केही कीर्तिपुरका जनताको नाक काटिएको उल्लेख छ। कुन प्रसंगमा कीर्तिपुरका जनताको नाक काटियो, यो कुरा बुझ्न आवश्यक छ।पृथ्वीनारायण शाहले कीर्तिपुर जितेपछि कीर्तिपुरका केही युवाले गोरखाली सेना सुतिरहेका बेला तिनीहरूलाई मारिदिए। सुतिरहेका गोरखाली सेनालाई मार्ने यी युवाहरूलाई अब के गर्ने हो? ज्यानको बदला ज्यान लिनुपर्ने हो। यदि पृथ्वीनारायण शाहले चाहेका भए तिनको ज्यान लिन सक्ने थिए तर पृथ्वीनारायण शाहले अब यी हाम्रा जनता भए, राजा भईकन जनतालाई मार्नुहुँदैन। त्यसकारण यिनलाई नमारीकन यिनको नाकको टुप्पो काटेर चिह्न लगाइदेऊ भनेर आज्ञा दिए, किनभने गैरसैनिक नागरिकलाई केही नगर्नु, अर्काको भाषा तथा धर्म र संस्कृतिमा कुनै हस्तक्षेप नगर्नु भन्ने पृथ्वीनारायण शाहको उदार नीति थियो।

यसरी कीर्तिपुरका केही जनताको नाकको टुप्पा काटिएको थियो । इसार्ई पादरी र तिनीहरू पछिका अंग्रेजी इतिहासकारहरूले यसलाई बढाइँचढाइँ गरेर सत्र धार्नी नाक पुर्‍याइदिएका हुन् । त्यसबेला सत्र धार्नी नाक पुग्नलाई ता जनसंख्या पनि त्यत्ति नै हुनुपर्‍यो। अतः यो कुरा इसार्ई पादरी र अंग्रेज इतिहासकारहरूको अनर्गल प्रचार मात्र हो।दार्जिलिङ गएका इसार्ई पादरीहरूले ता लिम्बूहरूलाई नै लिम्बू भाषा र लिपिमा इतिहास लेख्न लगाए। गोरखाली सेनाले लिम्बूवानका सबै पुरुष र महिलाहरूलाई मारे। स-साना केटाकेटीलाई ढिकीको खाल्टोमा टाउको राखेर ढिकीको मुसलले थिचेर बर्बरतापूर्वक मारे भनेर लेखाए। यसरी लेखाएको घटनावली ती इसार्ई पादरीहरूले ब्रिटिस म्युजियममा लगेर राखेका छन्। अहिले इसार्ई पादरीहरूको त्यही अनर्गल प्रचार पत्याएर हामी कुर्लन्छौं। जनताको जिउधनको सुरक्षाका लागि धर्म भाक्ने राजा पृथ्वीनारायण शाहले कदापि यस्तो काम गर्न सक्तैनन्। अतः यो पनि केवल इसार्ई पादरीहरूद्वारा गरिएको असत्य र अनर्गल प्रचार मात्र हो।
यदि पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरणको शुभारम्भ नगरेका भए विशाल भारतलाई निल्न सक्ने अंग्रेजले नेपाललाई कदापि बाँकी राख्ने थिएन। त्यसकारण आज हामीलाई स्वतन्त्र राष्ट्र नेपालको स्वाभिमानी जनता नेपाली भनेर गर्व गर्ने सौभाग्य पृथ्वीनारायण शाहबाट प्राप्त भएको हो। अतः पृथ्वीनारायण शाहको क्रियाकलाप राज्यविस्तार र दिग्विजय नभई नेपालको एकीकरणको अभियान हो र उनी आधुनिक नेपाल राष्ट्रका निर्माता हुन्।
पृथ्वीनारायणको आर्थिक नीति
पृथ्वीनारायण शाहको उपदेशबाट उनको आर्थिक नीतिबारे थाहा पाउन सकिन्छ । उनले आर्थिक नीतिका सम्बन्धमा यसरी उपदेश दिएका छन्:
देश (विदेश) का महाजन (व्यापारी) लाई गोडप्रसाह (गढ पर्सा) देखि उुभो आउन नदिनु । देश (विदेश) का महाजन (व्यापारी) हाम्रा मुलुकमा आए भने दुनियाुलाई कंगाल गरिछाड्छन् । देशी (विदेशी) कपडा लगाउनलाई मन्हा गर्नु । आफ्नो देशका कपडा बुन्न जान्नेलाई नमुना देखाएर सधाउनु र बुन्न लगाउनु । यसो भए नगद विदेश जादैन । आफ्ना देशको जिनिस जडीबुटी देश (विदेश) लैजानु र नगद खैंचनु । प्रजा मोटा भए दरबार बलियो रहन्छ । राजाका भण्डार भनेका रैतान् हुन् । सरकारबाट इजारा पनि नदिनु । सरकारबाट अमानत राखी सर्कारिया तहसिल राखी सालबसालको कचा (लेखा) लिनु । खानी भएको ठाउुमा गाउु भए पनि अरू जग्गामा सारीकन पनि खानी चलाउनु । गरो बन्ने जग्गामा घर भए पनि घर अरू जग्गामा सारी कुलो काटी खेत बनाई आवाद गर्नु।
पृथ्वीनारायण शाहको यस आर्थिक नीतिलाई उनको दुई सय वर्षपछि चिनियाु कम्युनिस्ट पार्टीका नेता माओत्से तुङले नौलो जनवादी अर्थनीतिका रूपमा आधुनिक चीनको विकासमा लागु गरेका थिए।

सांस्कृतिक नीति
गण्डकी प्रदेशका आठटीकाका राजाहरू पृथ्वीनारायण शाहका सगोत्री थिए । भक्तपुरका राजा रणजित मल्ल उनका मीत बा र काठमाडौंका राजा जयप्रकाश मल्ल उनका मीत थिए । नेपाल एकीरणको लक्ष्य राखेका पृथ्वीनारायण शाहले गोत्रहत्या र मित्रहत्यासमेत गर्नुपरेको थियो । अतः पृथ्वीनारायण शाहले काशी गई आफ्नो भारद्वाज गोत्र त्यागेर काश्यप गोत्र ग्रहण गरे । तात्कालिक अवस्थामा यो ठुलो धार्मिक एवं सांस्कृतिक क्रान्ति थियो।
सैनिक सेवामा रहेका बाहुन-क्षेत्रीले लुगा नकाढीकन भात खाए हुन्छ, जात जादैन, सैनिक सेवामा रहेका बाहुन, क्षेत्री, मगर र गुरुङहरू सुगै बसेर खाजा खाए हुन्छ, जात जाुदैन भनेर आपद् धर्मको नीति बनाए। तात्कालिक परिवेशमा यो पनि अर्को ठुलो सांस्कृतिक क्रान्ति थियो।
आफु हिन्दु धर्मावलम्बी एवं आर्य संस्कृतिका अनुयायी तागाधारी ठकुरी भए पनि कुमारीको रूपमा स्थापना गरिएका बौद्ध बाडाका छोरीलाई गोडामा नै ढोगेर पृथ्वीनारायण शाहले कुमारीको सम्मान गरे । अर्कै राज्यको अर्कै परम्परा भनेर उनले यसको उपेक्षा गरेनन् । यसरी नेपालको धार्मिक एवं सांस्कृतिक परम्परालाई अक्षुष्ण राखेर उनी जनताको मन जित्न सफल भए।
आफ्नो उद्देश्यमा बाधा पार्ने खालका परम्पराहरू त्याग्नुलाई सांस्कृतिक क्रान्ति भनिन्छ । अतः नेपालको एकीकरणको उद्देश्य लिएका पृथ्वीनारायणले तात्कालिक परिवेशमा ठुलो सांस्कृतिक क्रान्ति गरेर आफ्नो लक्ष्यमा अघि बढेका थिए । यसको दुई सय वर्षपछि चिनिया कम्युनिस्ट पार्टीका नेता माओत्से तुङले चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति गरेका थिए।
पृथ्वीनारायणले नेपाल आएका इसाई पादरी र ती इसाई पादरीहरूले इसाई बनाएका नेपालीहरूलाई देशनिकाला गरेको कुरा यसअघि नै उल्लेख भइसकेको छ । ब्रिटिस उपनिवेशवादको विरोधी तथा आफ्नो मुलुकबाट इसार्ईहरूलाई निष्कासन गर्ने अभियानका अभियन्ता पनि पृथ्वीनारायण शाह नै थिए । यसको दुई सय वर्षपछि महात्मा गान्धीले भारतमा भद्र अवज्ञा आन्दोलन गरी भारतलाई अंग्रेजको दासत्वबाट मुक्त गरेका थिए । चिनिया कम्युनिस्ट पार्टीका नेता माओत्से तुङ र भारतका महात्मा गान्धी यी दुवैका प्रेरणाका स्रोत पनि पृथ्वीनारायण शाह नै हुन् भन्ने सिद्ध हुन्छ।
भाषिक नीति
अहिले पृथ्वीनारायण शाहले अरूको भाषालाई दबाएर सबैमाथि नेपाली भाषा थोपरे भन्ने आरोप लागेको छ । जुुन भाषा सरल हुन्छ र सजिलैसुग बुझ्न सकिन्छ, त्यो भाषा सबैको माध्यम भाषा बन्न सक्छ । अहिले अंग्रेजी भाषा स्वतः विश्वभाषा बनेको छ । त्यसरी नै आफ्नो सरलताले गर्दा अहिले नेपाली भाषा नेपालको माध्यम भाषा एवं राष्ट्र भाषा बनेको छ।
काठमाडौंका राजा लक्ष्मीनरसिंह मल्लको मखन महादेवको शिलालेख र उनका छोरा प्रताप मल्लको रानीपोखरीको शिलालेख नेपाली भाषामा लेखिएको छ । नेपाली भाषामा लेखिएका ती दुवै शिलालेखहरूमा खस र मगरलाई पञ्चका रूपमा साक्षी राखिएको छ । यसैगरी नेपाल उपत्यकाका मल्ल राजाहरूले ब्राह्मणहरूलाई बिर्ता दिई नेपाली भाषामा लेखिदिएका कागजपत्रहरू पनि फेला परेको छ । यसबाट लक्ष्मीनरसिंह मल्ल र प्रताप मल्लको समयमा नै नेपाली भाषाले राजकाजको भाषाको रूप लिइसकेको र खस एवं मगरले मल्ल दरबारमा भारदारको रूपमा स्थान पाइसकेको देखिन्छ।
पृथ्वीनारायण शाहले स्थानीय भाषा तथा स्थानीय परम्परा र स्थानीय व्यक्तिलाई प्र श्रय दिएका थिए । मकवानपुर र मकवानपुरले चर्चेको सम्पुर्ण तराई बृहत् नेपालमा एकीकृत भएपछि पृथ्वीनारायण शाहले वि.सं. १८१९ फागुनमा जितु राउत थारूलाई उनको जिउधन माफ गरी चेरवन्त प्रगन्नाको कोलभी मौजा थमौती गरी सिम्रौनगढको हरिहरपुरबाट मैथिली भाषामा लालमोहर गरिदिएका थिए।
उनले सम्वत् १८२८ चैतमा जनकपुरका महन्त सुमरनदासलाई जनकपुरको कुशबिर्ता थमौती गरी मैथिली भाषामा लालमोहर गरिदिएका थिए। विजयपुर, चौदण्डी र त्यसले चर्चेको सम्पुर्ण तराई बृहत् नेपालमा एकीकृत भएपछि पृथ्वीनारायण शाहका पुर्वतिर अघि बढेका भारदार अभिमानसिंह बस्नेतले लोकेश्वर पण्डितलाई कालिकाको पुजारी थमौती गरी विजयपुरबाट वि.सं. १८३१ कात्तिकमा मैथिली भाषामा लालमोहर गरिदिएका थिए। (समन्वयको परिवेशमा नेपाली राष्ट्रियता)
पृथ्वीनारायण शाहले स्थानीय भाषा र संस्कृतिलाई प्र श्रय दिई स्थानीय व्यक्तिहरूलाई नै महत् व दिएको पाइन्छ । त्यसकारण उनले अर्काको भाषा र संस्कृतिलाई मासेर अरूमाथि आफ्नो भाषा र संस्कृति थोपरे भन्नु निरर्थक हो।

पृथ्वीनारायण शाहको समयमा नेपाल २४ टुक्रामा विभाजित थियो। त्यसबेला भारतमा मुसलमानी साम्राज्यको पतन भएर अंग्रेजी साम्राज्य स्थापना हुन लागेको थियो। नेपाल उपत्यकामा इसाई पादरीहरु आएर बसिसकेका थिए। तिनीहरुले नेपालीहरुलाई पनि इसाइ बनाएका थिए।

नेपालको विविध क्षेत्रमा विविध समुदायका मानिसहरू बसोबास गर्दछन् । तिनका आ-आफ्नै भाषा छन् तर एउटाको भाषा अर्काले बुझ्न सक्तैन । अरूको त के कुरा, दस राईका दस भाषा छन् । एउटा राईको भाषा अर्को राईले बुझ्न सक्तैन । अतः यसको परिपूर्तिका लागि एउटा सजिलो र सरल माध्यम भाषाको आवश्यकता पर्दछ । नेपाली भाषा यो भूमिका निर्वाह गर्न सफल भयो । त्यसैले नेपाली भाषालाई माध्यम भाषा मान्नु हाम्रो आवश्यकता र बाध्यता हो । यो कसैले लादेको भाषा होइन । नेपाली भाषा र संस्कृतिले नेपालका आदिवासी तथा जनजातिहरूको भाषा र संस्कृतिको विकासमा ठूलो योगदान पुर्‍याएको छ र आदिवासी तथा जनजातिहरूको भाषा र संस्कृतिले पनि नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृतिको विकासमा महत् वपूर्ण सहयोग गरेको छ । अतः यी दुई भाषा र संस्कृति एकअर्काका परिपूरक हुन्।

एकीकरणमा विविध समुदायको सहभागिता र भूमिका
लमजुङ राज्यका ६ थर पुवाँर (थापा), भण्डारी, राउत, सुयाँल (थापा), दुरा र घिमिरे हुन्। लमजुङमा शाह राजा स्थापना गर्नमा कुसुमाकर जोशी (घिमिरे) र खजे दुराको महत् वपूर्ण योगदान थियो । खसान्त भाइ (खस-बाहुन) र शेषान्त भाइ (गुरुङ) को पूर्ण सहमतिबाट यशोब्रह्म शाहले लमजुङमा एकछत्र राज्य गरेका थिए।
गोरखा राज्यका ६ थर पाण्डे, पन्त, अज्र्याल, खनाल, बोहोरा र राना हुन्। द्रव्य शाहलाई गोरखामा राजा स्थापना गर्न गणेश पाण्डे र नारायण अज्र्यालको महत्वपूर्ण भूमिका थियो। द्रव्य शाहले लमजुङबाट गोरखामा प्रवेश गर्दा उनलाई अठार जना गुरुङ उमराहरूले साथ दिएका थिए। राम शाहको समयमा पण्डित चित्रविलासले राजवंशावली र पण्डित धरणीधर शर्माले गोरक्षराजवंशावली लेखेका थिए। त्यसबेला जयभद्र अज्र्याल, नन्द मिश्र, दुर्लभ जोशी लामिछाने आदि ठूला पण्डित थिए। राम शाहको समयमा लखन थापा मगर सिद्ध कहलाएका थिए। राम शाहले ललितपुरका राजा सिद्धिनरसिंह मल्लसँग मित्रता कायम गरी गोरखामा नेवारहरूलाई झिकाएर व्यापार गराई गोरखा राज्यको आर्थिक विकास तथा सांस्कृतिक समुन्नति गरेका थिए । पृथ्वीपति शाहले नेपाल उपत्यकाबाट कालीगडहरू ल्याएर गोरखाको पोखरीथोकमा ढुंगाको स्तम्भसहित आफ्नो सालिक स्थापना गरेर कलाको विकास गरेका थिए । नरभूपाल शाहको समयमा गौरेश्वर पाण्डे राजगुरुको रूपमा तनहुँबाट गोरखा भित्रिएका थिए।
वंशावलीहरूमा भूटानका अवतारी लामाको तान्त्रिक अनुष्ठानबाट पृथ्वीनारायण शाहको जन्म भएको र गुरु गोरखनाथको वरदानबाट पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरण गरेको उल्लेख छ। पृथ्वीनारायण शाहका पिता नरभूपाल शाहले ल्होपा लामालाई ब्राह्मणसरह रसुवाको नकथली गुम्बा कुशबिर्ता दिएका थिए। यसबाट भूटानका अवतारी लामाको तान्त्रिक अनुष्ठानबाट पृथ्वीनारायण शाहको जन्म भएको भन्ने वंशावलीको कथनमा केही सत्यता पाइन्छ। पृथ्वीनारायण शाह स्वयंले पनि भुटानका लामा राजालाई नेपालका पुन्डी गुम्बा, नकथली गुम्बा, नाग¥या गुम्बा, लिस्यांखु गुम्बा, चरिकोट गुम्बा र छुमाने गुम्बाको अधिकार पूर्ववत् थामिदिएका थिए।
सुरथसिंह राना मगर पृथ्वीनारायण शाहका ददा थिए। विराज बखेती (मगर?) पृथ्वीनारायण शाहका प्रियपात्र थिए । भानु जोशी अज्र्याल र कुलानन्द जोशी ढकाल पृथ्वीनारायण शाहका राजज्योतिषी थिए। जयरत्नाकर नाटकका रचयिता शक्तिवल्लभ अर्ज्याल पृथ्वीनारायण शाहका गुरु पुरोहित थिए । भक्तविजयकाव्यका रचयिता ललितवल्लभ अज्र्याल पृथ्वीनारायण शाहका दरबारिया कवि थिए। पृथ्वीनारायण शाहका काजी अर्थात् मन्त्री कालु पाण्डे थिए । सेनापति शिवराम बस्नेत थिए। पृथ्वीनारायण शाहले पाण्डेलाई ढाल र बस्नेतलाई तरवारको संज्ञा दिएका छन् । आफ्ना मामाले पृथ्वीनारायण शाहलाई सैन्य संगठनसम्बन्धी उपदेश दिएका थिए। पृथ्वीनारायण शाहका मामाले बाहुनलाई बयल, ठकुरिलाई सिंह, मगरलाई टागन घोडा र खसलाई ताजी तुर्की घोडाको संज्ञा दिएका छन्।

पृथ्वीनारायण शाहको सैन्यनीतिबाट पनि नेपालको एकीकरणको अभियानमा विविध जातजातिको सहभागिता रहेको स्पष्ट हुन्छ, जस्तै –
‘पट्टीपट्टिमा सिपाही पनि षस.मगर.गुरुं.ठकुरि.ईनै चार जात मात्रै षिचोला गरि हालनु र तर्वार पर्दा साह्रो हुन्छ. लुहा च्यापन्या पनि यिनै चार जात मात्रै हुन् र तरवार पर्दा साह्रो हुन्छ र वैरि त क्या इन्द्रको आसन् पनि डगाइंछ।’
त्यसकारण खस, मगर र गुरुङको संयोजनबाट संगठित नेपाली सेना नेपाल राष्ट्रको निर्माणका लागि अत्यन्तै बलशाली र सफलीभूत सिद्ध भएको थियो।
सुरक्षानीतिका सम्बन्धमा पृथ्वीनारायण शाहले यस्तो उपदेश दिएका छन् :
गुरुं. मगर. षानजादा. भैयाद. भारादार. मिर उमराउ. थर घर. पुराना. पुराना. जाची घुंडा. गौडामा राषनु.
न्यायको क्षेत्रमा पृथ्वीनारायण शाहले यस्तो उपदेश दिएका छन् –
अदालथमा पनि ठकुरि जाचि दिष्ठा (डिट्ठा) राष्नु . मगर जाचि विचारि थाप्नु.कचहरि पिछे यक् यक् पण्डीत राषी निञा सास्त्र वमोजिम् अदालथ चलाउनु.
परराष्ट्रनीतिका सम्बन्धमा पृथ्वीनारायण शाहले यस्तो उपदेश दिएका छन् –
कालु कवर्दारका सन्तानलाई कवर्दारि नछुटाउनु. दषिनको घाहा सिवराम बस्न्यात्का सन्तानलाई नछुटाउनु. भोटको घाहा कालु पाडेका सन्तानलाई नछुटाउनु. पाडे. बस्न्यात्. पंथ. भैयाद्. मंग्र (मगर) लाई मारातप दिदा आलो पालो गरि षान दिनु.
पृथ्वीनारायण शाहको समयमा दीनानाथ उपाध्याय भारततिरका र लाल गिरी तिब्बततिरका दूत थिए।
यसैगरी पृथ्वीनारायण शाहका अग्रसेनानायकहरूमा रणजित बस्नेत, मानसिंह रोकाह, वीरभद्र पाठक, रामकृष्ण कुँवर आदि थिए। सिन्धुलीको पौवागढीमा कप्तान किनलाक र हाँडी साहेबलाई परास्त गर्ने नेपाली सेना नायकहरूमा खजाञ्ची वीरभद्र उपाध्याय, सिकारी सर्दार वंश गुरुङ, काजी वंशराज पाण्डे र काजी श्रीहर्ष पन्थ थिए। उक्त युद्धमा अंग्रेजका धेरै हातहतियार हात लागेको हुँदा पृथ्वीनारायण शाहले गोरखनाथको नामबाट श्रीनाथ र गोरखकालीको नामबाट कालीबक्स कम्पनी स्थापना गरेका थिए। श्रीनाथ कम्पनीमा मगर र कालीबक्स कम्पनीमा गुरुङहरूको संख्या धेरै थियो। जंगबहादुर राणाको समयमा भएको नेपाल-भोट युद्धमा कालीबक्स कम्पनीका गुरुङहरूले बडो बहादुरीका साथ लडेर भोटको युद्ध जितेपछि गुरुङ जातिका मात्र सेना भएको कालीबहादुर पल्टन स्थापना गरिएको थियो। गुरुङहरूको उक्त कालीबहादुर पल्टन राणा प्रधानमन्त्रीको रोयल गार्डका रूपमा प्रसिद्ध थियो।

पर्वतका राजा कीर्तिबम मल्ल र काठमाडौंका उमरा परशुराम थापाले गरेको षड्यन्त्रलाई गाइनेको भेष गरेर पोखरा गई झागल गुरुङले विफल बनाइदिएका थिए। मणिराम गाइने पृथ्वीनारायण शाहको पालाका चर्चित कर्खा गायक थिए। जया र विस्या प्रमुख नगर्ची थिए। विस्या नगर्चीको सल्लाहबाट पृथ्वीनारायण शाहले गोरखाको बाह्र हजार घर धुरीबाट १÷१ रुपैयाँ उठाएर काशी गई हात हतियार ल्याएर नेपालको एकीकरण गरेका थिए। सेख जरवर, ममतकि र भेषार्सिं यी तीन लखनौवा मुसलमानहरूले पृथ्वीनारायण शाहको सेनालाई तालिम दिएका थिए।
पृथ्वीनारायण शाहले नेवारहरूको शास्त्रबमोजिम संरचना गरिएको नाचलाई महत्व र प्र श्रय दिएका छन् । पाटनका काजी धनवन्त प्रधान र तन्त्रज्ञ ज्ञानकर बा“डाले नेपालको एकीकरणमा ठूलो सघाउ पुर्‍याएका थिए । काजी धनवन्त प्रधानका नाति त्रिभुवन प्रधान रणबहादुर शाहको पालाका चार काजीमा एक काजी थिए।
पृथ्वीनारायण शाहका पूर्वतिर अघि बढेका सेनानीहरूमा अमरसिंह थापा पनि थिए। किल्ला काँगडाको युद्धताका उनी बडाकाजी कहलाएका थिए । यिनै अमरसिंह थापाले वि.सं. १८३९ मा जनकपुरमा नेपाली तल्लेशैलीको राममन्दिर बनाएर नेपाली संस्कृतिको परिचय दिएका थिए । नेपाल र अंग्रेजबीच भएको सुगौली सन्धिमा अमरसिंह थापाले जनकपुरमा बनाएको नेपाली तल्लेशैलीको उक्त राममन्दिरले नेपालको अस्मिता जोगाएको थियो।
पृथ्वीनारायण शाहको दूरगामी नीतिका कारण नेपालले पूर्वमा टिष्टा र पश्चिममा का“गडासम्म विजय गर्नसकेको थियो । वि.सं. १९४९ मा भएको नेपाल-भोट युद्धमा चीनका वादशाहका ज्वाइँ उजिर टुङथाङ ठूलो दलबलसहित बेत्रावतीसम्म आइपुगेका थिए । नेपाल सरकारले सन्धि वार्ता चलाउन कपर्दार भोटु पाण्डे र टक्सारी नरसिंह गुरुङलाई चिनियाँ शिविरमा पठाएको थियो। सन्धिको कुरा मिलेपछि नेपाल सरकारले चीनका बादशाहलाई लेखेको अर्जी, सौगात र सन्धिपत्र लिएर उजिर टुङथाङका साथ चीन जान काजी देवदत्त थापा, सुब्बा प्रतिमन राना, टक्सारी नरसिंह गुरुङका छोरा जयन्त गुरुङ र खरदार विष्णु शंकरका छोरा बलभद्र खटिएका थिए । नेपाल-भोट र चीनको सन्धि भएको दुई वर्षपछि वि.सं. १८५१ मा टक्सारी नरसिंह गुरुङ काजी भए । वि.सं. १८५२ मा चीनका बादशाहकहाँ जाने नेपाली प्रतिनिधि मण्डलका प्रमुख पनि काजी नरसिंह गुरुङ नै थिए।

रणबहादुर शाह बनारसबाट फर्केपछि वि.सं. १८६० देखि पुनः पश्चिमतर्फको विजय अभियान प्रारम्भ भयो । त्यस विजय अभियानका दलमुखी बडाकाजी अमरसिंह थापा थिए । कागडाको किल्ला कब्जा गर्न बडाकाजी अमरसिंह थापाको मद्दतका लागि वि.सं. १८६२ मा काजी नयनसिंह थापा, काजी जसपाउ थापा, सरदार भोटु शाही, सुब्बा तोरध्वज शाही, सुब्बा प्रह्लाद गुरुङ र सुब्बा नाथु गुरुङलाई काँगडा खटाएको थियो। पश्चिमको विजय अभियानमा खटिएका नेपाली सेना नायकहरूमा सरदार अंगद घले पनि थिए। वि.सं. १८६९ ताका सरदार अंगद घले कुमाउको सरकारी आम्दानी असुल तहसिल गर्दथे। त्यही समय (वि.सं. १८६९ वैशाख) मा नेपाल सरकारले केदारनाथको मन्दिर बनाएको थियो। त्यसपछि सरदार अंगद घले कप्तानमा बढुवा भए। त्यसबेला उनी श्रीनगरमा बसेर श्रीनगर र दुनको सम्भार गर्दथे। त्यसैबेला कप्तान अंगद घलेले बडो मजबुत गरी नालापानीको किल्ला बनाएका थिए । कप्तान अंगद घलेले बनाएको नालापानीको त्यही किल्लामा कप्तान बलभद्र कुवरले अंग्रेजका विरुद्धमा डटेर लडेका थिए।
किल्ला काँगडाको युद्धमा काजी नयनसिंह थापाले वीरगति प्राप्त गरेका थिए। सुब्बा हस्तदल शाहीले काली कुमाउको युद्धमा वीरगति प्राप्त गरेका थिए। कप्तान भक्ति थापाले देउथलको युद्धमा वीरगति प्राप्त गरेका थिए। सुब्बा प्रह्लाद गुरुङले राजगढको युद्धमा वीरगति प्राप्त गरेका थिए। सुब्बा प्रह्लाद गुरुङको तैनाथको नगरा निसाना अहिले कास्कीको चौर गाउ“मा उनका वंशजको घरमा सुरक्षित छ र सरकारी गुठीबाट उक्त नगरा निसानाको नित्य नैमित्यिक पूजा चलिरहेको छ। त्यसपछि चौतारिया बम शाहले महाकाली नदीको सा“ध लगाएर अंग्रेजसँग सन्धि गरे। अंग्रेजसँगको सन्धिपत्रमा सही गर्ने नेपालका भारदारहरूमा चौतारिया बम शाह, काजी चामु भण्डारी, कप्तान अंगद घले र सरदार जसमर्दन थापा थिए।
पश्चिम किल्ला काँगडातिर युद्ध चलिरहँदा पूर्वतिरको सम्भार गर्नका लागि चम्पसिंह गुरूङलाई वि.सं. १८६२ मा लिम्बुवान अर्थात् पल्लो किरातको विजयपुरदेखि चयनपुरसम्मको कालाबञ्जर जग्गामा भोट-मुग्लानबाट रैती ल्याएर जग्गा आवाद गुलजार गरी जङ्गलको मङ्गल गर्नका लागि डिट्ठामा नियुक्त गरिएको थियो। उनलाई लेखिएको पत्रानुसार वि.सं. १८६२ भन्दा अघिपनि उनी पूर्वी नेपालमा बस्ती बसाउने काममा लागेको देखिन्छ।

त्यस सन्दर्भमा डिट्ठा चम्पसिंह गुरूङले सिक्किमबाट लेप्चाहरूलाई नेपाल ल्याएका थिए । यसरी नेपाल ल्याइएका लेप्चाहरू र विजयपुर एवम् चैनपुरका लिम्बु सुब्बाहरूको बीचमा तक्रार पर्दा मुद्दा छिन्ने अधिकार र भोट (तिब्बत), धर्मा (भूटान) र मधेश तथा मुग्लान (भारत) तिर सीमानाको खबरदारी गर्ने र सीमाना तिरको खबर बुझेर दरबारमा जाहेर गर्ने अख्तियार पनि डिट्ठा चम्पसिंह गुरूङलाई दिइएको थियो। डिट्ठा चम्पसिंह गुरूङले टिष्टामा पखालेको खाँडो (तरबार र ढाल) अहिले भारतको सिलगुडी निवासी उहाँका वंशज कर्णेल खडकसिंह लामिछाने गुरूङको घरमा सुरक्षित छ। यसरी डिट्ठा चम्पसिंह गुरूङ वि.सं.१८६२-६३ ताका लिम्बुवान अर्थात् पल्लो किरातको गभर्नर जस्ता देखिन्छन्।
यसैगरी पृथ्वीन्द्रोदय महाकाव्यका रचयिता पं.उदयानन्द अज्र्याल वि.सं.१८७० ताका मुनसिफमा जागिरे भई सप्तरीको जग्गा नापी गर्ने गर्दथे। वि.सं.१८७४ मा बारा, पर्सादेखि मोरङसम्म जग्गा नापी गरी रकम अशुल तहसिल गर्ने कर्मचारीहरूमा उदयानन्द अज्र्याल पनि एक थिए। वि.सं.१८८५ मा उदयानन्द अज्र्याल अमीनमा बढुवा भए। गण्डकी पूर्व, मेची पश्चिम र महाभारत दक्षिणका सम्पूर्ण तराईक्षेत्रका जङ्गलको रेखदेख गर्ने तथा काठमहालको तैनाथी, त्यस सम्बन्धी सेनाको अख्तियारीका साथै नेपाल-भारत सीमानाको रेखदेख गर्ने र खुन-डाँका सम्बन्धी मुद्दा मामिला हेर्ने अख्तियार पनि उदयानन्द अज्र्यालले पाएका थिए। यसरी पं. उदयानन्द अज्र्यालले जग्गा जमिनको श्रेस्ता ठीक दुरुस्त राखेको हुँदा नेपालको पूर्वी तराईको विषयलाई लिएर अङ्ग्रेजसँग कुनै विवाद भएन।
यसरी नेपालको एकीकरणको अभियानमा विविध समुदायको सहभागिता र भूमिका रहेको बुझिन्छ । पृथ्वीनारायण शाह स्वयंले पनि आफ्नो दिव्योपदेशमा आफूले पूर्व र पश्चिमका दुनिया लाई हात लिएर नेपालको एकीकरण गरेको कुरा बोलेका छन् । यसैगरी पृथ्वीनारायण शाहले जनताको सहयोगबाट बडो दुःखले एकीकरण गरेको नेपाल राष्ट्रलाई चार वर्ण छत्तिस जातको फूलबारीको संज्ञा दिएर यस साझा फूलबारीको संरक्षण र संवद्र्धन गर्ने दायित्व नेपाली जनतालाई सुम्पेका छन्।
वास्तवमा नेपाली जनताले पृथ्वीनारायण शाहलाई निमित्त बनाएर नेपालको एकीकरण र आधुनिक नेपाल राष्ट्रको निर्माण गरेका हुन् । पृथ्वीनारायण शाहले आफ्ना पूर्ववर्ती राजाहरूका गल्तीलाई दोहोर्‍याएनन् । जीवनको अन्तिमकालमा उनका भाइहरू उनीस“ग चिढिएर गोरखाबाट बाहिरिए तर पृथ्वीनारायण शाहले त्यसको केही पनि वास्ता नगरी नेपालको कुनै भूभाग कसैलाई पनि अंशबण्डा र दान दातव्यमा नदिई नेपालको राष्ट्रिय अखण्डतालाई कायम राखेका थिए।
युद्धमा जयपराजय हुन्छ। जितार र हरूवा हुन्छन् । पृथ्वीनारायण शाहको क्रियाकलाप युद्ध नभएर नेपाल राष्ट्रको एकीकरणको अभियान हो । त्यसकारण नेपालको एकीकरणको अभियानमा जितार र हरूवा भन्ने भेद हुँदैन। सबै नेपालीहरू एक हुन्, किनभने नेपाल राष्ट्रको निर्माणमा सबै नेपालीहरूको समान सहभागिता रहेको छ। नेपाल राष्ट्र हाम्रा पुर्खाहरूको धरोहर हो। अतः नेपालको एकीकरणको पृष्ठभूमि र पृथ्वीनारायण शाहको आदर्श एवम् मर्यादालाई हृदयङ्गम गरेर नेपाल राष्ट्रको सुदृढीकरण एवं नेपाली राष्ट्रियताको विकासका लागि अग्रसर हुनु सम्पूर्ण नेपालीहरूको परम कर्तव्य हो।
.एकीकरणको परिणति र राष्ट्रिय एकता
समन्वयात्मक अध्यात्मवादको पृष्ठभूमिमा समन्वयात्मक नेपाली संस्कृतिको संरचना र विकास भएको छ। यसरी नै समन्वयात्मक नेपाली संस्कृतिको धरातलमा नेपाल राष्ट्रको निर्माण र नेपाली राष्ट्रियताको प्रबोधन, प्रवद्र्धन एवं विकास भएको छ। राज्य एउटा भूमि हो। राष्ट्रचाहिँ जनताको मानसिक सम्मिलन अर्थात् भावनात्मक एकता हो। त्यस मानसिक सम्मिलन एवं भावनात्मक एकताप्रतिको समर्पण, प्रतिबद्धता र निरन्तरताचाहि राष्ट्रियता हो। नेपालमा खास गरी आर्यवंश तथा मंगोल वंश र भारोपेली भाषा परिवारको भाषा बोल्ने एवं भोटबर्मेली भाषा परिवारको भाषा बोल्ने दुई वर्गका मानिसहरूले आदिमकालदेखि नै बसोबास गरिआएका छन्।
अतः यिनै दुई वर्गका जनताबीचको मानसिक सम्मिलन अथवा भावनात्मक एकता नै नेपाल राष्ट्र हो र यही मानसिक सम्मिलन एवं भावनात्मक एकताप्रतिको प्रतिबद्धता, समर्पण तथा निरन्तरता नै नेपाली राष्ट्रियता हो। त्यसकारण यदि आर्यवंश तथा भारोपेली भाषा परिवारको भाषा बोल्ने समुदाय जति भारततिर परस्त हुने र मंगोलवंश तथा भोटबर्मेली भाषा परिवारको भाषा बोल्ने समुदाय जति भोट-चीनतिर परस्त हुने हो भने नेपाल राष्ट्रको महिमा र नेपाली राष्ट्रियताको अस्मिताको के औचित्य भयो र ? तर नेपालमा त्यस्तो दुर्घटना कहिल्यै पनि हुन सक्तैन। त्यसतर्फ कुनै राष्ट्रवादी नेपालीले सोच्तैन र सोच्न पनि सोच्दैन, किनभने जुनसुकै व्यक्ति वा समुदाय चाहे जुनसुकै ठाउँबाट नेपालमा आएको होस्, नेपालको भूमिमा टेकेपछि उसले आफ्नो पूर्वसंस्कारलाई छोडेर नेपाल राष्ट्र र नेपाली राष्ट्रियताप्रति नै समर्पित हुने नेपाली चरित्र छ। लिच्छविहरू भारतको वैशालीबाट नेपाल आएका थिए तर उनीहरू नेपाल राष्ट्रप्रति नै समर्पित भए। त्यसकारण नेपालको इतिहासमा लिच्छविकाललाई स्वर्णकाल मानिएको छ।

यसैगरी मध्यकालमा जयस्थिति मल्ल डोलाजीका रूपमा बाहिरबाट नेपालमा भित्रिएका थिए। जयस्थिति मल्लले नै एउटा बलियो थिति बाँधेर त्यसबेलाको राजनीतिक र आर्थिक दृष्टिले जर्जर नेपाललाई व्यवस्थित बनाएका थिए। खस र मगरहरू पश्चिमबाट पूर्वतिर अघि बढेका थिए। काठमाडौंका राजा लक्ष्मीनरसिंह मल्लको समयसम्म खस र मगरहरूले मल्ल दरबारमा स्थान पाइसकेका थिए। यसैगरी खस भाषालाई राजकाजको भाषाका रूपमा राज्यले मान्यता दिइसकेको थियो । मैथिली, भोजपुरी र अवधी भाषाले पनि मल्ल दरबारमा लोकप्रियता हासिल गरिसकेका थिए । पाल्पाली राजा मुकुन्द सेनको समयमा खस र मगरहरू अझै अघि बढेर किरात प्रदेशसम्म पुगेका थिए।अतः नेपाल राष्ट्रको निर्माण तथा नेपाली राष्ट्रियताको प्रबोधन एवं प्रवद्र्धनका लागि राजनीति र राजनीतिक व्यवस्थाभन्दा यी दुई वर्गका जनताबीचको सन्तुलन, समन्वय, समझदारी र सहअस्तित्व महत्वपूर्ण छ । यी दुई वर्गका जनताबीच द्वन्द्व भयो भने नेपाल राष्ट्र विखण्डन हुनेछ र यी दुई वर्गका जनताबीच सन्तुलन र समन्वय भयो भने नेपाल राष्ट्र र नेपाली राष्ट्रियता सधैं सुदृढ, अटल र दिगो रहिरहनेछ।
अहिले नेपालमा यी दुई वर्गका जनताबीच द्वन्द्वको लक्षण देखा पर्न थालेको छ । अतः नेपाली संस्कृति कच्पचिएको छ र नेपाली राष्ट्रियता धमिलिएको छ। त्यसकारण नेपाल राष्ट्र विखण्डनको दिशातिर धकेलिन लागेको छ तर समन्वयात्मक नेपाली संस्कृतिले नेपाली-नेपालीबीच कहिल्यै पनि कुनै किसिमको फाटो पर्न दिनेछैन र नेपाली मानसिकतालाई सधैं नेपाल राष्ट्रको निर्माण तथा नेपाली राष्ट्रियताको प्रबोधन, प्रवद्र्धन र विकासतर्फ उन्मुख गराइरहनेछ।
नेपाल राष्ट्रको निर्माणमा सबै नेपालीको समान भूमिका र योगदान रहेको छ। यस सन्दर्भमा सबभन्दा पहिले बौद्धिक ब्राह्मण ज्योतिषीहरूले नेपाल राष्ट्रको निर्माणका लागि शुभ साइत हेरे। त्यसपछि ठकुरी, खस, मगर, गुरुङ तथा राई, लिम्बू यी खुँडा हान्ने लडाकु जातिहरू कुममा कुम जोडेर हातमा खुडा र खुकुरी लिई नेपाल राष्ट्रको निर्माणका लागि अघि बढे। युद्धोपरान्त ब्राह्मणहरूले खरी र पाटी लिएर बही र स्रेस्ता मिलाएर नेपाली राष्ट्रियताको भावना जगाए।
गन्धर्वहरूले सारंगीको सुर र तालमा पुर्खाहरूको वीरताको गाथा कर्खा गाएर घरघरबाट, गाउँगाउँ र बस्तीबस्तीबाट नेपाल राष्ट्रको निर्माणका लागि मरिमेट्ने योद्धाहरू बटुले। नगर्चीहरूले लस्करको अघिअघि नगरा र कर्णाल बजाएर योद्धाहरूको उमंग र फुर्ति बढाइदिए। विश्वकर्माहरूले युद्धको मोहोडामै आरन थापेर ढाल, तरबार, खुँडा र खुकुरी बनाए। महिला र केटोकेटीले ढिकी र जाँतो बोकेर रणक्षेत्रमा नै योद्धाहरूलाई खाना पकाएर ख्वाए। अहिले पनि नेपालका कोटहरूमा हाम्रा पुर्खाहरूका वीरगाथा राग माल श्री गाइँदै छ। देव दुन्दुभि नगरा र कर्नाल बज्दैछ। सहनाईमा रासको राग बजाइँदैछ। यी हाम्रा अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदा हुन्।
नेवारहरूले नेपालका विभिन्न हटिया र सहर बजारहरूमा व्यापार र उद्योगधन्दा सञ्चालन गरी देशको आर्थिक समुन्नति गरे। मधेसका जनताले जमिन हराभरा बनाएर अन्न उत्पादन गरे । हिमालीक्षेत्रका जनताले भोटको नुन पहाडमा र पहाडको खुर्सानी र सुर्ती भोटमा पुर्याएर आर्थिक सम्बन्ध बढाए। हिन्दूहरूले नेपालमा आर्य संस्कृतिको अस्मितालाई जोगाएर राखे। सबैलाई आफूजस्तै ठानेर आत्मवत् व्यवहार गर्नु नै आर्य संस्कृतिको आदर्श र मर्यादा हो। नेपाल राष्ट्र र नेपाली राष्ट्रियताको जगेर्नाका लागि किरात र बोनहरूले आफ्नो सम्पदा जोगाएर राखे। बौद्धहरूले शान्तिको सन्देशद्वारा कलाकौशलको विकास गरेर अन्तर्राष्ट्रमा समेत नेपाली कलाको प्रचारप्रसार गरे। इस्लामहरूले काशी, कलकत्ता, काश्मीर र तिब्बतसँग व्यापार बढाई शृंगार तथा सौभाग्यका सामग्रीहरूको आपूर्ति गरे। जैनहरूले नेपालको आर्थिक उन्नति गरे। क्रिश्चियनहरूले नेपालीहरूलाई नयाँ भाषा, विधि, व्यवहार, शिक्षा र औषधोपचारको विधि सिकाए।
यसरी हिमाल, पहाड, नेपालमण्डल र मधेस-तराईका नेपालीहरूबीचको सद्भाव र सहिष्णुताले नेपालको राष्ट्रिय एकतालाई बलियो बनाएको छ, किनभने यिनै अनेकतामा एकता भएका विविध जातिको स्वच्छ हृदयको मधुर स्पन्दनको संगम नै बृहत् नेपाल राष्ट्रको प्राण हो। सरल नेपाली जनजीवनको प्रत्येक मुटुको ढुकढुकीले यही कुरा भनिरहेको छ।

अबको हाम्रो दायित्व
त्यसकारण यदि नेपाल राष्ट्र विखण्डन हुन थाल्यो भने नेपाल राष्ट्रको अखण्डता र नेपाली राष्ट्रियताको स्थिरताका लागि सन्तुलन र समन्वय ल्याउने विवेकको दायित्व प्रत्येक चेतनशील राष्ट्रवादी नेपाली नागरिकको हो। अहिले सबैलाई स्वअस्तित्वको पहिचान, आत्मनिर्णयको अधिकार र प्राज्ञिक स्वतन्त्रता चाहिएको छ तर जातीयताभन्दा राष्ट्रियता ठुलो हुन्छ र जातीय स्वाभिमानभन्दा राष्ट्रको गौरव गरिमामय हुन्छ।
प्रदेशभन्दा सिंगो एवं एकढिक्का नेपाल राष्ट्रको महत्व बढी हुन्छ, किनभने राष्ट्र मासियो भने जातीय अस्तित्व पनि मेटिनेछ। अतः हामीहरू सबैको चिन्तन, मनन नेपाल राष्ट्र र नेपाली राष्ट्रियताको ध्रुवमा स्थिर हुनुपर्दछ। यसैगरी हाम्रा सबै खालका क्रियाकलापहरू नेपाल राष्ट्र र नेपाली राष्ट्रियताको भावनामा आधारित हुन अत्यावश्यक छ, किनभने अहिले हामीलाई जातीय अस्तित्वभन्दा राष्ट्रिय अस्तित्व चाहिएको छ।
त्यसकारण समन्वयात्मक नेपाली संस्कृतिले देखाएको समन्वयको बाटोमा हामी सबै नेपालीहरू स“गस“गै मिलेर हि“ड्यौं भने नेपाल राष्ट्र सधैं बलियो र सुदृढ हुनेछ र नेपाली राष्ट्रियताको दिगो विकास हुनेछ। नेपालका मूर्त-अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदाले हामीलाई सधैं समन्वयको बाटोमा हिँड्न अभिप्रेरित गरिरहेको छ। अहिले नेपालमा विस्तारै जातीय र साम्प्रदायिक भावना हटेर एउटा साझा नेपाली समाजको सिर्जना हुन थालिसकेको छ। त्यसकारण हामी सबै राष्ट्रप्रेमी नेपालीहरू जातीय एवं साम्प्रदायिक धरातलभन्दा माथि उठेर नेपाल राष्ट्रको सुदृढीकरण एवं अखण्डता र नेपाली राष्ट्रियताको प्रबोधन, प्रवद्र्धन र विकासका लागि अग्रगामी हुनु आजको परम् आवश्यकता हो।
निष्कर्षतः अझै पनि हामी नेपाली एकआपसमा कति लड्ने, कति भिड्ने, कति मर्ने, कति मार्ने, कति रुने ? त्यसकारण अब उत्तिष्ठ युद्धाय कृतनिश्चयः नभई उत्तिष्ठ राष्ट्राय कृतनिश्चयः आजको हाम्रो प्रतिबद्धता र अठोट हुनुपर्दछ । त्यसकारण अब हामीहरू हा“सीखुसीका साथ हातेमालो गरेर रमाउँदै नेपाल राष्ट्रको सुदृढीकरण र नेपाली राष्ट्रियताको विकासका लागि वाचा गरौं वयं राष्ट्रे जागृयामः पुरोहिताः (हामी राष्ट्रमा अग्रगामी भई जागौं)। (गुरुङ इतिहास र संस्कृतिका ज्ञाता हु्न्)