यी मानिसहरु घुमक्कड घोडसवारहरुको झुण्ड थिए जो आफ्ना पूर्वजहरु हुँडहरु जस्तै मासु र घोडाको दुधमा गुजारा गर्दथे तथा छालाबाट बनाइएका टेन्टहरुमा रहन्थे ।
तेह्रौं शताब्दीमा यूरोपमा पोपको शासन अन्तर्गत इसाई जगतलाई एकजुट गर्ने अद्भूत र अन्ततः विष्प्रभावी संघर्ष जारी थियो । त्यतिनै बेला एसियाको अझ ठूलो मञ्चमा त्यसभन्दा पनि धेरै महत्पवूर्ण घटनाहरु घटिरहेका थिए ।
चीनको उत्तर स्थित क्षेत्रको तातारहरुले संसारको राजनीतिमा अचानक प्रमुखता हासिल गरे र एकपछि एक यस्ता विजयहरु प्राप्त गरे जसको बराबरीको कुनै घटना इतिहासमा उपलब्ध छैन । ति मंगोलहरु थिए । तेह्रौं शताब्दीको प्रारम्भमा यी मानिसहरु घुमक्कड घोडसवारहरुको झुण्ड थिए जो आफ्ना पूर्वजहरु हुँडहरु जस्तै मासु र घोडाको दुधमा गुजारा गर्दथे तथा छालाबाट बनाइएका टेन्टहरुमा रहन्थे ।
उनीहरु स्वयम्ले चीनी प्रभुत्वबाट स्वतन्त्रता प्राप्त गरेका थिए र कयौं अन्य तुर्क कविलाहरुसँग मिलेर एक सैन्य महासंघ बनाएका थिए । यसको केन्द्रीय क्याम्प साइबेरियामा ओनों नदीको किनारामा थियो ।
यसबेला चीन विभाजित स्थितिमा थियो । तांग राजबंश दशौं शताब्दीमा नै क्षीण भएर समाप्त भइसकेको थियो र युद्धरत राज्यहरुको बीचमा विभाजनको एक क्रमपछि तिनका प्रमुख साम्राज्य बनिरहे । उत्तरमा ‘किन’को साम्राज्य थियो जसको राजधानी पेकिंग थियो तथा दक्षिणमा सुंगको साम्राज्य थियो जसको राजधानी नानकिंग थियो । हिसिया यी दुवैको बीचमा थियो । ई. ११२४ मा मंगोल महासंघको नेता नंगेज खानले किन साम्राज्यमाथि आक्रमण गरिदियो र पेकिंग कब्जामा लियो । त्यसपछि उ पश्चिमतर्फ मोडियो र पश्चिम तुर्किस्तान, पर्सिया आर्मीनिया, लाहौरसम्म भारतलाई तथा हंगेरी र साइलेसियासम्म दक्षिणी रुसलाई जित्यो । उ एक यति ठूलो साम्राज्यको शासकको रुपमा उदायो की उसले प्रशान्त महासागरदेखि पीपर नदीसम्म उसको साम्राज्य फैलियो ।
उसको उत्तराधिकारी ओगदई खानले मंगोलियाको कराकोरममा स्थायी राजधानीको स्थापना गर्यो र आश्चर्यजनक विजयहरुको अभियानलाई जारी राख्यो । उसका सेनाहरु धेरै उच्च दक्षतासँगै संगठित थिए र तिनीहरुसँग चीनसँग खोसेको बारुदपनि थियो । जसलाई उनीहरु साना बन्दुकहरुमा प्रयोग गर्देथे । उसले किन साम्राज्यको विजय पुरा गर्यो र आफ्नो सेनाहरुलई एसियालाई पार गराउँदै रुसको लागि पठायो जुन एक अद्भूत रवाना थियो । ई. १२४० मा किवलाई नष्ट गर्यो र लगभग पुरा मंगालहरुलाई कर दिने बाध्य बनायो । पोल्याण्डलाई कब्जा गर्यो र ई. १२४१मा दक्षिणी साइलेसियामा लिगनित्जको लडाईंमा पोलो र जर्मनहरुको एक मिलि जुली सेना काटियो यस्तो प्रतित हुन्छ कि सम्राट पेरफ्डरिक द्धितियले यस ज्वारलाई रोक्नको लागि कुनै प्रयार गरेनन् ।
‘रोमन साम्राज्यको अवन्नति र पतन’ शीर्षक गिवनको पुस्तकको आफ्नो नोटमा बरी भन्दछन् कि रोमन इतिहासले वर्तमानमा यो बुझाउन शुरु गरेको छ कि मंगोल सेनाको सफलताहरु, जसले ई. १२४१ के वसन्तमा पोल्याण्डलाई नष्ट गर्दै हंगेरीमा कब्जा गरेको थियो, उत्कृष्ट रणनीतिका कारण उक्त सफलता प्राप्त भएको थियो । मंगोलसँग सेनाको संख्या अति नै धेरै थियो । तर यो तथ्य अहिलेसम्म सबैलाई ज्ञात हुन सकेको छैन । यो नराम्रो विचार अहिले पनि प्रचलित छ की तातारहरु असभ्य मानिसहरुका झुण्ड थिए र केवल आफ्नो विशाल संख्याको बलमा आफ्नो समक्ष आउने हरेक चीजलाई सामना गर्दथे तथा बाधाहरु भएर अत्यन्तै छिटो दौडन्थे र तिनलाई मात्र बजनद्धारा टाढा हटाइदिन्थे । दक्षिणी वेस्तुलादेखि ट्रासेल्वानियासम्म विस्तुत अभियानमा जुन समयनिष्ठा र प्रभावोत्पादकतासँगै सारा प्रवन्ध गरिएका थिए । त्यो अदभूत थियो । यस्तो अभियान त्यस समयको यूरोपीय सेनाको क्षमताबाट पूर्ण रुपले बाहिर थियो र त्यो कुनै पनि यूरोपीय सेनानायकको बुद्धिभन्दा पर थियो । फ्रेडरिक द्धितियदेखि लिएर उ भन्दा पहिले यूरोपमा कुनै पनि यस्तो नजरल थिएन जो कि रणनीतिको मामलामा वरिष्ठताको तुलनामा हालै काम सिक्नेवाल नरहेको होस् । यस तथ्यमा पनि ध्यान दिनुपर्दछ की मंगोलहरुले हंगेरीको राजनीतिक स्थिति तथा पोल्याण्डको स्थितिको पूरा ज्ञान प्राप्त गरेपछि मात्र आफ्नो अभियान शुरु गरेका थिए । उनीहरुले एक सुसंगठित गुप्तचर र स्ववस्थाको माध्यमबाट स्वयमलाई सूचित गरिरहनमा पूरा ध्यान दिएका थिए । र, अर्को हंगेरियाली र इसाई शक्तिहरुको केटाकेटी असभ्यहरुको जसरी आफ्ना शत्रुहरुको विषयमा मुश्किलले मात्र केही जान्दथे ।
मंगोल यद्यपि लीगनित्जको लडाईंमा सफल भएका थिए, तर उनीहरुले आफ्नो अभियानलाई पश्चिमतर्फ जारी राखेनन् । अब उनीहरु जंगली र पहाडी क्षेत्रहरुमा पुगिरहेका थिए र तिनको कार्यनीति यस्ता क्षेत्रहरुमा अभियानको लागि समुचित थिएन । यसकारण उनीहरु दक्षिण पश्चिमतर्फ मोडिए र आफ्नो सजातीय मगियारहरुलाई ठीक त्यसरी नै हत्या गर्दै अथवा आत्मसात गर्दै, हंगेरीमा बस्ने कुराको फैसला गरे । जसरी कि यी मगियारहरुले यसभन्दा पहिले मिलजुल गरेका सीथियनहरु, अवारहरु तथा हुँणहरुलाई हत्या अथवा आत्मसात गरेका थिए । हंगेरीका मैदानहरुमा उनीहरुले संभवतः पश्चिम र दक्षिण तर्फ धावा बोलेका थिए जस्तो कि हंगेरियाइहरुले नवौं सताब्दीमा, अवारहरुले सातौं र आठौं सताब्दीमा र हुँणहरुले पाँचौं शताब्दीमा गरेका थिए । तर, आगदईको मृत्यु अचानक हुनगयो र ईं १२४२ मा उत्तरधिकारको विषयमा समस्या खडा हुनगयो । यसकारणले फिर्तिको आदेश भएको कारण मंगोलहरुको पराजित सेनाहरु हंगेरी र रुमानियालाई पार गर्दै फिर्ता हुन थाले ।
यसपछि मंगोलहरुले आफ्नो ध्यान एसियामा विजय गर्नमा केन्द्रित गरे । तेह्रौं सताब्दीको मध्यसम्म उनीहरुले शुंग साम्राज्यलाई जितिसकेका थिए । ई. १२५१ म मंगु खान महान खानको रुपमा ओगदई खानको उत्तरधिकारी बन्यो र उसले आफ्नो भाई कुब्लई खानलाई चीनको गर्भनर नियुक्ति गर्यो । ई. १२८० मा कुब्लई खानलाई चीनको सम्राटको रुप्मा औपचारिक मान्यता दिइयो र यसप्रकार युवान राजवंश स्थापना भयो जसले ई. १३६८ सम्म शासन गरिरह्यो । जब चीन मंगू खानको भाई हुलगु गान पर्सिया र सीरियालाई वीजित गरिरहेको थियो त्यसबेला मंगोलहरुले इस्लामप्रति कटु वैरभाव प्रर्दशन गरे र बगदाद सहरमा कब्जा गरेपछि त्यहाँको आवादीको कत्लेआम गरे त्यस अति प्राचीन सिंचाई व्यवस्थालाई नष्ट गरे यसले सुमेरियाको प्राचीन समयदेखि मेसोपोटामियालाई निरन्तर समृद्ध र परिणामतः घना आवादीवाला बनाइ राखेको थियो । मेसोपोटामिया त्यसबेलादेखि आज हाम्रो समयसम्म मरुभूमि बनेको छ जसले धेरै मामुली जनसंख्याको भरण षोषण गर्न पाउदछ । मंगोल मिश्रमा कहिल्यै पनि प्रविष्ट भएनन् । मिश्रको सुल्तानले ई. १२६० मा हुलगुको एक सेनालाई पूर्ण रुपले पराजित गरिदिएको थियो ।
यस विध्वंसपछि मंगोल विजयहरुको ज्वार उत्रिने क्रिया माथि आउन थाल्यो । महान खानको साम्राज्य कैयौं साना साना राज्यहरुमा बाँडिन पुग्यो । पूर्वी मंगोल चीनियाँहरुको जस्तै बौद्ध धर्माबलम्बी हुन गए र पश्चिम मंगोलहरुले इस्लाम कबुल गरे । चीनियाँहरुले युवान राजबंशलाई ई. १३६८ मा बाहिर फ्याँकिदिएर देशी मिंग राजवंशको स्थापना गरे, जुन ई. १३६८ देखि ई. १६४४ सम्म फस्टाई रह्यो । रुस दक्षिण पूर्वी स्तेपीजका तातारहरुको करदाता तबसम्म रहिरह्यो जबसम्म कि. ई. १४८) मा मास्कोको महान् ड्यूकले तातारहरुप्रति निष्ठावान बनिरहनबाट महानी गरिदिएनन् र आधुनिक रुसको जग हालेनन् ।
चौधौं शताब्दीमा जंगेज खानको वंशज तैमूर लंगको अधिनमा रहेको मंगोल शक्तिलाई थोरै पुर्नजीवन मिल्यो । उसले स्यम्लाई पश्चिमी तुर्किस्तानमा व्यवस्थित गर्यो । ई. १३६९ मा महान खानको उपाधि धारण ग¥यो र सीरियादेखि लिएर दिल्लीसम्म जित्यो । उसले एक यस्तो साम्राज्य स्थापित गर्योर जुन उसको मुत्युपछि रहिरहन सकेन । फेरि पनि ई. १५०५ मा यस तैमूरको एक वंशज बाबर नामक एक खोजिमवाजले बन्दुकहरुले सैस एक सेना संगठित ग¥यो र भारतको मैदानहरुलाई जित्यो । उसको नाति अकबर (१५५६ – १६०५) ले उसको विजयहरुलाई पुरा गर्यो र मंगोल –अथवा मुग अजस्तो कि अरब भन्दथे) राजवंश दिल्लीमा भारतको धेरै ठूलो भागमाथि अठारौं शताब्दीसम्म राज गरिरह्यो ।
तेह्रौं शताब्दीमा मंगोलहरुको प्रथम विजय अभियानको नतिजामा एक घटना थियो तुर्कहरुको एक खास कविलालाई तुर्किस्तानबाट एसिया माइनर लखेटिदिनु जुन पछि अटोमन तुर्कको नामले चिनिए । उनीहरुले यसिया माइनरमा आफ्नो शक्तिलाई विस्तारित र बजबूत गरे र र डार्डानेस्ल्लाई पार गरी मेसिडोनिया सर्विया तथा बुल्गेरियामा हमला गरे । अन्तमा अन्स्टेन्टिनोपल अटोमन राज्यहरुको बीचमा एक द्धीपजस्तै बचिरह्यो । ई. १४५३ मा अटोमन सुल्तान महम्मद – २ ले बन्दुकहरुको भारी संख्यासँगै यूरोपतिर आक्रमण गरी कन्स्टेन्टिनोपललाई जित्यो । यस घटनाले यूरोपमा जोडदार उत्तेजना पैदा ग¥यो र त्यहाँ धर्मयुद्धको चर्चा हुन थाल्यो, तर धर्मयुद्धको दिन गुज्रिसकेको थियो ।
सोह्रौं शताब्दीको क्रममा अटोमन सुल्तानहले बगदाद, हंगेरी र मिश्र र अधिकांश उत्तरी अफ्रिकालाई जिते र तिनीहरुको नौसैनिक बेडाहरुले उनीहरुलाई भूमध्य सागरको मालिक बनाईदिए । उनीहरुले भियनालाई करीब करिव जिते र सम्राटबाट कर असूल गरे । मन्ध्रौं शताब्दीमा इसाई राज्यहरुको व्यापक पतनको क्षतिपूर्ति गर्ने दुई कुराहरु थिए, प्रथम कुरा थियो मास्कोको स्वतन्त्रताको पुर्नस्थापना (ई. १८४०) र अर्को थियो इसाईहरुद्धारा क्रमस स्पेनको पुनर्विजय । ई. १४९२ मा प्रायद्धीपको अन्तिम मुस्लिम राज्य ग्रेनाडा अरागोनको राजा फर्दिनेन्द र क्यासिलेको उसकी रानी इजाबेलाको हातमा गयो ।
तर ई. १५७१ म नै त्यसभन्दा पहिले होइन, यो सम्भव हुनसक्यो कि लेपान्टोको समुन्द्री लडाईंले अटोमन तुर्कहरुको दर्पलाई धूलो पारिदियो र भूमध्य सागरमा इसाई प्रभूतालाई पुनः बहाल गरिदियो ।
लेखक, (१८६६ –१९४६) एक जना प्रख्यात अंग्रेजी उपन्यासकार, पत्रकार, समाजवादी चिन्तक र इतिहासकार हुन् । हामीले उनको यो लेख
A Short history of the world बाट लिएका हौं ।
